Ծաղկունյաց լեռնաշղթայի կենտրոնում՝ «ճոպաններով թռիչքին» մոտ. ցրտաշունչ Եղիպատրուշը ձմեռային զբոսաշրջության սիրահարների նոր ուղղություն

Եթե ձմռանը Հայաստանում ձյուն չգտնեք, բացառություն կկազմի Եղիպատրուշը: Գյուղը «բնական պարսպի» մեջ են առել Արագած լեռն ու Ծաղկունյաց լեռնաշղթայի Թեղենիս և հարևան գագաթները: Տեղում, որ կողմ էլ շրջվեք՝ լեռները մոտ են: Հենց ձյունաճերմակ գագաթների հարևանությունն էլ գյուղին ապահովում է «սառը շունչ» և տեղումներ: Այնտեղ կարելի է հասնել Երևան-Ապարան ճանապարհից Քուչակ համայնքով մոտ 10 կմ դեպի աջ ուղևորվելով:

Որդան կարմիրով պատված «թաքնված» հրաշքը
Ճանաչողական այցն ամբողջացնելու համար գլխավոր եկեղեցուց հարկ է մի քանի հարյուր մետր դեպի գյուղի ներս գնալ: Այնտեղ կանգուն է Գնթունիներ նախարարական տոհմի կառուցած 5-րդ դարի վաղ քրիստոնեական բազիլիկ եկեղեցու պատի հատվածը: 18-ամյա Ալվարդ Գևորգյանը բազիլիկին հարակից հին տապանաքարերի մեջ մատնացույց է անում առաջին հայացքից անմշակ մի քար:

«Եղիպատրուշում է գտնվում Կապույտ խաչեր կոչվող քարը: Միշտ մեծերից լսել եմ, որ բուժիչ հատկություն ունի»:

Քարքոսով պատված «հսկան» զույգ խաչքարերի՝  խաչապատկերներով զարդարված պատվանդան է: Տեղացիները պատմում են՝ պատվանդանից բացակայող խաչքարերն ապահով են, գտնվում են Գևորգյան ճեմարանի բակում: «Կապույտ քարի» հարևանությամբ ջրաղացի քարն է, դա էլ վկայում է, որ հարակից նեղ ձորակը հնում այսօրվա նման անջուր չի եղել:

Սակայն տեղի գլխավոր զարդը ձեռակերտ  մեկ այլ հրաշալիք է: Այն ապացուցում է հայկական «որդան կարմիրի» գույնի և որակի բացառիկությունը:  Տեղումներն ու քամին անզոր են գտնվել 13-րդ դարի որմնափակ խաչքարերի և պատվանդանի գունազարդման նկատմամբ:

«Խաչի ներքևում գրված է «ըզ Մխիթար Օշականցիս կերտեց այս խաչքարը». պատմական հուշարձանի արձանագրությունն են կարդում ներկաները:

 Բնակավայրի անունը՝ առնվազն 8-րդ դարից է հայտնի
Սառը կլիմայով պայմանավորված բերքի ուշ հասնելու երևույթն արտացոլվել է հին բնակավայրի անվան մեջ: Միայն խորհրդային տարիներին է ի պատիվ Հայաստանի կոմկուսի քարտուղարի բնակավայրն անվանափոխվել Մռավյան: 1991թ.-ին  գյուղի համար վերահաստատվել է հին անունը: Այն առնվազն հայտնի է 700-ական թվականներից, երբ Հայոց կաթողիկոս է կարգվել Եսայի Ա Եղիպատրուշեցին:

«Եղիպատրուշ նշանակում է չհասած ցորենի հասկ: Այստեղ գարունն ուշ էր գալիս, ձմեռը՝ շուտ, և ցորենը չէր հասցնում հասունանալ: Մարդիկ շուտ էին հավաքում հասկը, դրա համար էլ անվանել են այդպես»:

Անվան ստուգաբանությունը պատմող Անետա Ներսիսյանը հայրենի բնակավայրի պատմությունը գիտի առնվազն Վաչուտյան իշխանատոհմի ժամանակներից: 13-րդ դարից շուրջ մեկուկես հարյուրամյակ հայտնի տոհմն իշխել է պատմական Նիգ-Արագածոտնի հողերին:

Վաչուտյանների «անգին» ժառանգությունը
Վաչուտյան իշխանները մինչև մոնղոլների կողմից Զաքարյան Հայաստանի նվաճումը՝ 1236 թվականը, մոնղոլների օրոք էլ մինչև 1350-ականներ, ծառայել են Հայոց պետականության ամրապնդման, ապա հայրենի Նիգ-Ապարան- Աշտարակ տարածքները նվաճողների ասպատակություններից զերծ պահելու գործին։ 13-րդ դարում նրանք հանձն են առել Եղիպատրուշի Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու շինարարությունը:

Քուրդ Ա Վաչուտյան անունով հայազգի իշխանաց-իշխանը կնոջ՝ Դսեղի Խորիշահ իշխանուհու հետ կառուցել է ժամանակի լավագույն կենտրոնագմբեթ կաթողիկե եկեղեցին և գավիթը: Այսպես է համալիրը բնութագրել նշանավոր հնագետ Թորոս Թորոմանյանը:  Եղիպատրուշի երիտասարդ սերնդի ներկայացուցիչ Նորիկ Ղազարյանը կառույցի մասին հավելում է.

«Եկեղեցու պատին կա թվագրություն՝ 1209 թվական: Եկեղեցին գրեթե նման է Տեղեր գյուղի վանական համալիրին, բայց ճարտարապետական տարբերություններ էլ կան: Տեղերի եկեղեցում զանգակատները գտնվում են գավիթի առջևում, իսկ Եղիպատրուշի եկեղեցում՝ ավելի շատ գմբեթի մոտ: Ընդհանուր գմբեթների թիվը հասել է 5-ի: Այժմ մենք տեսնում ենք, որ գմբեթներից պահպանվել է միայն 1-ը՝ գլխավորը»:

Մինչև 1980-ական թվականները Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին կիսով չափ ծածկված է եղել հողով: Խորհրդային տարիներին հողաշերտը մաքրվել , գլխավոր գմբեթը վերանորոգվել է:

«Զանգակատան գլխավոր զանգը գտնվում է Սուրբ Էջմիածնի թանգարանում, Աստված առաջ, եթե եկեղեցին վերանորոգվի, մեր զանգը հետ կվերադառնա»:

Մասնագետի գնահատականը
Եկեղեցին ներկայացնող երիտասարդների հետ զրույցի պահին տեղում չափագրման աշխատանքներ են կատարվում: ԿԳՄՍ նախարարության Հուշարձանների պահպանության կոմիտեն դիմել է, որ ուսումնասիրենք և տանք փաստացի վիճակի տեխնիկական եզրակացություն՝ ասում է Շեմք ՍՊԸ-ի մասնագետ Սերգեյ Սիմավորյանը:

-Կոնկրետ մեր աշխատանքը կտևի 1 ամիս: Դրանից հետո պետք է նախագծի վերածվի:  Հետո կառավարությունից կամ բարերարներից կլինի ֆինանսավորում, որ ըստ նախագծի վերականգնվի իր նախնական տեսքով:

-Ձեր մասնագիտական դիտարկմամբ ի՞նչ վիճակում է գտնվում եկեղեցին:

-Շատ լավ վիճակում չէ, գավիթն արդեն կիսաքանդ է, տեսեք, խորհրդային տարիներին ամրաններ են օգտագործել, վերականգնման աշխատանքներ արել: Եթե ամբողջացնեն, եկեղեցին այսօրվա մեր պահանջներով լավ վիճակում կլինի :

-Ներսում արդեն եղել ե՞ք, այնտեղի մասին  ի՞նչ կասեք:

-Տանիքները պետք է ջրամեկուսացվի, որ ջրերը չներծծվեն, աղակալումները չլինի, մաքրվի, վերականգնումից հետո տեսքն ավելի բարվոք դառնա:

Ներսում հարավային պատին պահպանված հրեշտակի պատկերը ցույց է տալիս՝  ժամանակին եկեղեցին զարդարված է եղել որմնանկարներով:

Դիտարժան է նաև հյուսիսային պատուհանի ժամանակակից ապակենկարը, որն ունի իր պատմությունը. երկրաշարժերից տուժած պատուհանն իր ուրվագծերով նմանվել էր մանուկ Հիսուսին գրկած Տիրամոր պատկերի ուրվագծերին: Տարիներ առաջ  Տեր Մուշե քահանա Վահանյանը նկատել է նմանությունը և հատուկ ապակենկարի միջոցով պատկերն ամբողջացվել է: