Արմինֆո. Հայաստանը գտնվում է «հոլանդական հիվանդության» ծուղակում. տնտեսագետ

Անհրաժեշտ է պահել և պահպանել մարդկանց և ֆինանսների ռելոկացիայի կարճաժամկետ անսպասելի ազդեցությունը Հայաստանի տնտեսության համար և դրան կայուն նշանակություն տալ։ «Արմինֆո»–յի փոխանցմամբ, նման կարծիք է հայտնել ՀՌՀ ռեկտոր, հայտնի տնտեսագետ, պրոֆեսոր Էդվարդ Սանդոյանը՝ օրերս համալսարանում տեղի ունեցած միջազգային գիտաժողովի ժամանակ։

Նա կարևորել է այն հիմնական հատկանիշների քննարկումը, թե ինչ է կատարվում Հայաստանի տնտեսության հետ վերջին 2 տարում ։ «Դա կարևոր է, քանի որ, առաջին հերթին, ազդեցության նոր գործոնները լիովին կապված են ՌԴ-ի հետ.  մարդկանց և բիզնեսների ռելոկացիա, զբոսաշրջության աճ և, իհարկե, վերաարտահանում կամ զուգահեռ ներմուծում», - նշել է Սանդոյանը:

Ուստի, ըստ բանախոսի, անհրաժեշտ է հասկանալ, թե արդյոք Հայաստանը, որպես տնտեսական կարգավորման համակարգերի զարգացում, կարող է նպաստել տնտեսության համար այդ կարճաժամկետ անսպասելի ազդեցության հետաձգմանը կամ պահպանմանը եւ, ավելին, դրան կայուն նշանակություն տալուն: «Դա այնքան էլ հեշտ չէ, խնդիրները լուրջ են, բայց քանի դեռ մենք գտնվում ենք աճի միտման մեջ, քանի դեռ մենք ստանում ենք բավականին հետաքրքիր ազդեցություն աճի նոր գործոններից, անհրաժեշտ է փորձել ինչ-որ կերպ դրականորեն ազդել այդ գործընթացների վրա»:

Զարգացնելով միտքը ՝ Սանդոյանը Հայաստանի 8.7 տոկոս տնտեսական աճը այնքան էլ բնական չի համարել տնտեսության համար՝ ինչպես երկրի ՀՆԱ-ի կառուցվածքի, այնպես էլ դրա զարգացման հետահայաց տեսանկյունից: "Մեր փորձագիտական համայնքների տարբեր գնահատականներով, մեր բնական տնտեսական աճը տատանվում է 4-5 տոկոսի մակարդակում", - ընդգծել է նա: «Երբ դիտարկում  ենք տնտեսական աճի հիմնական դրայվերները, մենք նկատում ենք շինարարության բարձր ծավալներ, որոնք ապահովվում են պետության կողմից սուբսիդավորվող հիփոթեքի միջոցով, որտեղ հիփոթեքային վարկերի աճի տեմպերն արդեն զգալիորեն գերազանցում են տնտեսական աճի և բնակչության եկամուտների աճի տեմպերը: Սա արդեն պոտենցիալ ճգնաժամ է հիփոթեքային վարկերի սպասարկման վճարունակության տեսանկյունից։ Եվ երբ մենք նայում ենք առևտրի 25,7% աճին, հաշվի առնելով, որ 2022 թվականին մենք ունեցել ենք ավելի էական աճի տեմպեր, և ծառայությունների ծավալն աճել է 10,3% - ով, ապա հասկանում ենք, որ այստեղ աշխատում են գործոններ, պայմանականորեն ասած՝ ոչ ստանդարտ։ Եվ հարց է առաջանում. որքանո՞վ է այս աճը կայուն», - հարցրել է պրոֆեսորը:

Ինչպես նշել է Սանդոյանը, անվանական ՀՆԱ - ով Հայաստանը ԱՊՀ երկրների շարքում 5-րդ տեղում է, ինչպես նաեւ, ըստ էության, գնողունակության պարիտետով: Սակայն իրավիճակը փոխվում է. "Արտահանման պոտենցիալ մրցունակության տեսանկյունից Հայաստանը, ազգային արժույթի ամրապնդման պատճառով, սկսել է զգալիորեն զիջել իր դիրքերը Տաջիկստանին, Ուզբեկստանին, Ղրղզստանին, Մոլդովային, Ղազախստանին, Բելառուսին եւ Վրաստանին ։ Մենք շարունակում ենք գտնվել, այսպես կոչված, <հոլանդական հիվանդության> ռիսկի գոտում: 2022 թվականին արտարժույթի աննախադեպ ներհոսքը, չնայած դրա հետագա անկմանը, շոկային ազդեցություն է ունեցել տնտեսության վրա, որն աչքի է ընկնում փոխարժեքի ամրապնդմամբ և մրցունակության կորստով ՝ ինչպես գնողունակության պարիտետի, այնպես էլ արտասահմանյան, այդ թվում ՝ ռուսական շուկաներում հայկական ապրանքների և ծառայությունների ներկայության տեսանկյունից>։

Սանդոյանը նշել է հայկական "հոլանդական հիվանդության" հիմնական գործոնները։ Ըստ ամենամոտավոր հաշվարկների՝ 2022 թվականի ընթացքում Հայաստան է ժամանել ավելի քան 100 հազար ռելոկանտ, բացվել է մոտ 2500 իրավաբանական անձ՝ ռուսաստանցի մասնակիցներով, և մոտ 4000 բիզնես ՝ գրանցված որպես ԱՁ։ Արդեն 2023 թվականի մարտի 31-ին դրանց թիվը հասել է, համապատասխանաբար, 6060 և 7771-ի։ Հաճախորդների միջոցների լրացուցիչ ներհոսքը հայաստանյան բանկային համակարգ միայն 2022 թվականին գնահատվում է մոտ 3 մլրդ ԱՄՆ դոլար։ Արդյունքում՝ այդ տարի հայկական տնտեսության ընդհանուր 12.6% աճից ռելոկացիան ստեղծել է ավելի քան 3% կետ ։ Արդյունքը հաշվարկվում է միջին հաշվով ամսական մոտ 100 միլիոն դոլար՝ այն հաշվարկով, որ ռելոկանտները ամսական ծախսում են մոտ 1000 դոլար:

Իր հերթին՝ արտաքին առևտրի ծավալը սկսել է ցույց տալ բացարձակապես աննախադեպ թվեր։ Արտահանումը 2022 թվականին աճել է 79.7% - ով, 2023 թվականին՝ 55.3% - ով։ Ներմուծումը, համապատասխանաբար՝ 63.7% - ով և 40.2% - ով։ Տեղի է ունեցել ներմուծման նկատմամբ արտահանման առաջանցիկ աճ, ինչը, տնտեսագետի կարծիքով, լավ է, բայց, մյուս կողմից, այստեղ մենք տեսնում ենք կրկին հայկական տնտեսության վաղեմի հիվանդությունը, երբ չի հաջողվում ներմուծման փոխարինման հաշվին օգտվել իրավիճակից և բարելավել առևտրային հաշվեկշռի սալդոն։ Ընդ որում, արտահանումը զգալիորեն աճել է, իսկ դեպի Ռուսաստան՝ 3 անգամ՝ 2022 թվականին։ Բայց 2023 թվականին Ռուսաստան ապրանքների և ծառայությունների արտահանման աճի տեմպերի զգալի կրճատում է տեղի ունեցել ։ Ռուսաստանից ներկրումը զգալիորեն պակասել է Հայաստանից արտահանումից, և պատմության մեջ առաջին անգամ երկիրը բախվել է մի իրավիճակի, երբ Ռուսաստանի հետ Հայաստանի առևտրային հաշվեկշիռը դրական է դարձել։ "Հասկանալի է, որ սա օրինաչափություն չէ, այլ տեղի ունեցածի արդյունք՝ տնտեսական աճի ժամանակավոր գործոններ", - կարծում է Սանդոյանը։

Ընդ որում, նա նշել է, որ արտահանման կառուցվածքը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում։ Չէ որ՝ 34% - ը բաժին Է ընկնում ԱՄԷ-ին և Հոնկոնգին, և դա ոսկի և ադամանդ է: Հասկանալի է, որ Հայաստանի տնտեսությունն ի վիճակի չէ նման ծավալներ արտադրել, և հասկանալի է, որ այստեղ գործ ունենք վերաարտահանման հետ, որի 42 տոկոսը բաժին է ընկնում Ռուսաստանին։ Վերաարտահանմանը բաժին է ընկնում 2022 թվականի արտահանման 28% - ը, իսկ արդեն 2023 թվականին՝  50% - ը։ Ընդ որում, թանկարժեք և կիսաթանկարժեք մետաղների ու քարերի բաժինը ավելի քան 20% է։

Ընդհանուր պատկերը հասկանալու համար, մասնագետի ասելով, կարեւոր է նաեւ արտասահմանյան մասնավոր փոխանցումների ներհոսքի եւ արտահոսքի հետ կապված իրավիճակի վերլուծությունը։ 2022 թվականին փոխանցումների ծավալներն աճել են 2.55 անգամ (7 անգամ՝ զուտ ներհոսքը) և 1.8 անգամ ՝ 2023 թվականին։ Այդ մի քանի անգամ աճած ցուցանիշները կապված են ռուսաստանցի ֆիզիկական և ֆինանսական ռելոկացիայի հետ։ Իսկ 2023 թվականին հոսքի նվազումը կապված է Հայաստանի բանկային համակարգի կողմից պատժամիջոցների ռեժիմների խստացման հետ, որը, վախենալով երկրորդային պատժամիջոցներից, զգալիորեն կրճատում և սահմանափակում է վերջնական շահառուների՝ ռուսաստանյան իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց հետ կապված գործառնությունների իրականացման հնարավորությունները։

«Հոլանդական հիվանդության» այս բոլոր ախտանիշները չէին կարող չազդել դրամի արժեւորման վրա, ինչը հանգեցրեց երկրում կյանքի թանկացմանը, արտահանման մրցունակության եւ զբոսաշրջիկների ընդունման նվազմանը։

Ավելին` finport.am