Մինչև 2025թ. հունվարի 1-ը Հարկային օրենսգիրքը փոփոխվել է մոտ 130 անգամ
Հարկային օրենսգիրքը և հարկային քաղաքականությանն առնչվող նորմատիվ իրավական ակտերն առանց այն էլ բարդ մասնագիտական, խրթին, վատ հայերենով գրված օրենքներ են, որտեղ մեկ նախադասությունը կարող է կազմված լինել 700 և ավելի բառերից, իսկ դրանցում կատարվող փոփոխություններն էլ ավելի են բարդացնում` առաջացնելով խառնաշփոթ: Հաճախ հարկ վճարողները, ինչպես նաև ստուգող տեսուչները չեն հիշում տվյալ ժամանակաշրջանում օրենքի, որ դրույթն է գործել: ՀՕ-ը ընդունվել է 2016թ., գործում է 2018թ. հունվարի 1-ից: Օրենսգրքում փոփոխություններ են կատարվել 2017թ. երբ օրենսգիրքը դեռ չէր էլ գործում: Մասնավորապես, 29.12.2017թ. ՀՕ-266 օրենքով փոփոխություններ և լրացումներ են կատարվել օրենսգրքի 118 հոդվածներում:
Մինչև 2025թ. հունվարի 1-ը օրենսգիրքը փոփոխվել է մոտ 130 անգամ: «Տնտեսական լրագրողների ակումբը» մեկնարկում է հարկային քաղաքականության վերաբերյալ մասնագիտական վերլուծությունների հրապարակում, որը գուցե կնպաստի առանց հետագա լուրջ փոփոխությունների՝ երկարաժամկետ հարկային քաղաքականության մշակմանը։
Պետության համար հարկերի անհրաժեշտության վերաբերյալ գրելը, թվում է թե ավելորդ է, հաշվի առնելով, որ հարկերից գոյացող պետական բյուջեով է գոյատևում պետությունը: Հարկի մասին (որպես դեռևս քիչ հանդիպող բացատրություն, էություն) կարելի է նշել, որ այն հանդիսանում է քաղաքացու հիմնական, միակ պարտականությունը (բացառությամբ բանակում ծառայելը) և ըստ ՀՀ Սահմանադրության և ըստ էության: ՀՀ-ում հարկային քաղաքականություն մշակողները և իրականացնողները, 1998թ. սկսած, ելնելով հիմնականում շահադիտական նկատառումներից, սակայն հիմքում դնելով "փոքր բիզնեսի հոգսը թեթևացնելու" ամբողջությամբ կեղծ սկզբունքը անտեսել են հարկի հիմնական նպատակները: Ճիշտ հարկային քաղաքականությունը պետք է ապահովի հետևյալ հիմնական պայմանների և սկզբունքների ամբողջականությունը.
1. Հավասար իրավունքներ և պարտավորություններ բոլորի համար: Խաղի միևնույն կանոններ բոլորի համար: Միատեսակ հարկերի գոյություն բոլոր հարկ վճարողների համար:
2. Հարկերի արդարացի հաշվարկած դրույքաչափեր
3. Հարկերի հաշվարկման պարզ մեխանիզմների գոյություն
4. Համընդհանուր պարտադիր փաստաթղթավորման համակարգի առկայություն
5. Ընտրած հարկային քաղաքականության երկարաժամկետ գոյություն առանց լուրջ փոփոխությունների
Հիմնական պայմաններից որևէ մեկն առաջնային կամ երկրորդական չեն, և միայն դրանց ամբողջականությունը կարող է ապահովել արդարացի հարկային քաղաքականություն թե՛ պետության, թե՛ հարկ վճարողների համար:
Երկրի տնտեսությունը մեկ ամբողջական համակարգ է կազմված տարբեր փոքր, սակայն կարևոր մասերից։ Մասերից որևէ մեկի անսարքությունը կարող է հանգեցնել ամբողջ համակարգի անարդյունավետ գործունեությանը։ Երկրում գործող հարկատեսակները հանդիսանում են համակարգի մասեր և դրանք պետք է լինեն միատեսակ բոլոր հարկ վճարողների համար։ Սրա հիմնավորումը նպատակահարմար է ներկայացնել օրինակով։
Օրինակ՝ Ցորեն – ալյուր - հացի արտադրություն – հացի վաճառք։
Օրինակում անտեսվել են ծախսերը, քանի որ դրանք նույն են թե՛ ընդհանուր, թե՛ հատուկ հարկման ռեժիմում։
Օրինակ 1. Հարման ընդհանուր համակարգ՝
- Ցորենի ինքնարժեքը 70 դրամ + շահույթը 30 դրամ +ԱԱՀ-ն 20 դրամ։ Վաճառքի գինը 100+20= 120 դրամ
- Ալրաղացի ինքնարժեքը 100 դրամ + շահույթը 50 դրամ +ԱԱՀ-ն 30 դրամ։ Վաճառքի գինը 150+30= 180 դրամ
- Հացի արտադրության ինքնարժեքը 150 դրամ + շահույթը 50 դրամ +ԱԱՀ-ն 40 դրամ։ Վաճառքի գինը 200+40= 240 դրամ
- Հացի վաճառք ինքնարժեքը 200 դրամ + շահույթը 50 դրամ +ԱԱՀ-ն 50 դրամ։ Վաճառքի գինը 250+50= 300 դրամ։
- Ցորենի վաճառքից գոյացած ԱԱՀ 20 դրամ (հաշվի չի առնվել դեբետային ԱԱՀ-ը) շահութահարկ 5,4 դրամ (30*18%) շահույթը 24.6 դրամ (30-5,4)
- Ալյուրի վաճառքից գոյացած ԱԱՀ 10 դրամ (30-20) շահութահարկ 9 դրամ (50*18%) շահույթը 41 դրամ (50-9)
- Հացի արտադրությունից գոյացած ԱԱՀ 10 դրամ (40-30) շահութահարկ 9 դրամ (50*18%) շահույթը 41 դրամ (50-9)
- Հացի վաճառքից գոյացած ԱԱՀ 10 դրամ (50-40) շահութահարկ 9 դրամ (50*18%) շահույթը 41 դրամ (50-9)
Օրինակ 2. Երբ ալրաղացի գործունեությունը իրականացվում է հատուկ ռեժիմով (շրջանառության հարկ) ՝
- Ցորենի ինքնարժեքը 70 դրամ + շահույթը 30 դրամ +ԱԱՀ-ն 20 դրամ։ Վաճառքի գինը 100+20= 120 դրամ
- Ալրաղացի ինքնարժեքը 120 դրամ շահույթ 60 դրամ։ Վաճառքի գինը 120+60= 180 դրամ
- Հացի արտադրության ինքնարժեքը 180 դրամ + շահույթը 20 դրամ +ԱԱՀ-ն 40 դրամ։ Վաճառքի գինը 200+40= 240 դրամ
- Հացի վաճառք ինքնարժեքը 200 դրամ + շահույթը 50 դրամ +ԱԱՀ-ն 50 դրամ։ Վաճառքի գինը 250+50= 300 դրամ։
- Ցորենի վաճառքից գոյացած ԱԱՀ 20 դրամ (հաշվի չի առնվել դեբետային ԱԱՀ-ը) շահութահարկ 5,4 դրամ (30*18%) շահույթ 24.6 դրամ (30-5,4)
- Ալյուրի վաճառքից գոյացած շրջանառության հարկ 9 դրամ (180*5%)
- Հացի արտադրությունից գոյացած ԱԱՀ 40 դրամ (դեբետային ԱԱՀ գոյություն չունի), շահութահարկ 3,6 դրամ (20*18%) շահույթը 16,4 դրամ (20-3,6)
- Հացի վաճառքից գոյացած ԱԱՀ 10 դրամ (50-40) շահութահարկ 9 դրամ (50*18%) շահույթ 41 դրամ (50-9)
Ամփոփելով երևում է, որ՝
Օրինակ 1-ում գոյացել է ԱԱՀ 50 դրամ և շահութահարկ 32,4 դրամ
Օրինակ 2-ում գոյացել է ԱԱՀ 70 դրամ, շահութահարկ 18 դրամ, շրջանառության հարկ 9 դրամ։ Օրինակ 2-ից երևում է, որ հացի արտադրությամբ զբաղվողը ալյուր ձեռք չի բերի շրջանառության հարկ վճարողից, քանի որ կորցնում է 24.6 (41-16,4) դրամ շահույթ և հակառակը՝ վճարում է 30 (40-10) դրամ ավելի ԱԱՀ:
Օրինակ 3. (օրինակն իրական է) Հատուկ հարկային ռեժիմով աշխատող ԱՁ-ն ինչ-որ ծառայության մատուցման պայմանագիր է կնքում ԱԱՀ պարտավորություններ չունեցող ընդհանուր հարկային ռեժիմով աշխատող կազմակերպության հետ և յուրաքանչյուր տարի (արդեն 5 տարի) դուրս է գրում 110 մլն դրամի մեկ կամ երկու հաշիվ վավերագիր ավելացնելով կազմակերպության ինքնարժեքը, հետևաբար նվազեցնելով շահութահարկը 19,8մլն դրամով (110*18%): ԱՁ-ն վճարում է շրջանառության հարկ 5,5մլն դրամ (110*5%): ԱՁ-ն չունի գրանցված աշխատող: Ամենայն հավանականության ԱՁ-ն իրականում որևէ ծառայություն չի էլ մատուցում նշված կազմակերպությանը:
Միաժամանակ մինչև հարկային օրենսգրքի վերջին խնդրահարույց փոփոխությունները կեղծ միկրոձեռնարկատիրությամբ զբաղվող ԱՁ-ները ակտիվորեն զբաղված էին կազմակերպությունների ինքնարժեքի ուռճացմամբ (շահութահարկի նվազեցմամբ), նրանց հետ կնքած, գոյություն չունեցող, ծառայությունների մատուցման պայմանագրերի հիման վրա:
Օրինակ 4. (օրինակն իրական է տեղի է ունեցել նախկինում և երկար տարիներ) շաքարավազ ներկրող կազմակերպությունը շաքարավազի վաճառքի պայմանագիր է կնքել հաստատագրված վճար վճարող, սակայն իրականում չգործող հարկ վճարողների հետ, իբր թե նրանց մատակարարել է հազարավոր տոննաների ապրանք: Շաքարավազ ներկրող կազմակերպությունը հաստատագրված վճար վճարողներին վճարել է գումար հաստատագրված վճարը մարելու (հիմնականում 30 հազ. դրամ) և որոշակի օգուտ ստանալու համար: Միաժամանակ ներկրող կազմակերպությունը ունենալով ներկրման երկրից շատ ցածր արժեքով ապրանքը ձեռք բերելու մասին փաստաթղթեր (հիմնականում կեղծ) իրացման գործարքը կառուցել է դրա հիման վրա: Օրինակ շաքարավազը մեկ կգ ձեռք է բերվել անհավանական 60 դրամով, դրան ավելացրել է որոշ ծախսեր 20 դրամ, շահույթ 30 դրամ և իրացրել է 110+22 ԱԱՀ=132 դրամով, դրանով ցույց տալով, իբր թե ապրանքի իրացման հետ կապված հիմնական շահույթը գոյացել է հաստատագրված վճար վճարողների մոտ, քանի որ ապրանքի վաճառքի մանրածախ գինը կազմել է 250-300 դրամ:
Իրականում ապրանքը իրական գնորդներին իրացվել է առանց համապատասխան փաստաթղթերի կամ ՀԴՄ կտրոնների:
Օրինակ 5. Կազմակերպությունը աշխատանքից ազատում է աշխատակիցներին, որոնք հետո գրանցվում են որպես միկրոձեռնարկատիրությամբ զբաղվող ԱՁ-ներ և նույն կազմակերպության հետ կնքած ծառայությունների մատուցման պայմանագրերի հիման վրա կատարում են նույն աշխատանքը, ինչ-որ նախկինում՛ չվճարելով որևէ հարկ: Միաժամանակ կազմակերպությունը, այս մասով չլինելով հարկային գործակալ, չի վճարում եկամտային հարկ: Օրինակ` աշխատակցին նախորդ տարի հաշվարկվել էր 7500,0 հազ. դրամ աշխատավարձ, որից եկամտահարկ էր գանձվել 1500,0հազ. դրամ, իսկ կնքված ծառայությունների մատուցման պայմանագրով կվճարվի 6000,0 հազ. դրամ և որևէ մեկը չի կրի եկամտային հարկի պարտավորություն:
Օրինակ 6. Դեբետ ԱԱՀ վերադարձը պարունակում է բազմաթիվ ռիսկեր։
Դեբետ ԱԱՀ վերադարձի գաղափարախոսությունը, ըստ էության, կայանում է նրանում, որ մինչև հարկ վճարողի մոտ կրեդիտային շրջանառություն առաջանալը վերադարձնել դեբետի գումարը, որպեսզի հարկ վճարողը ունենա լրացուցիչ ֆինանսական միջոցներ, իսկ հետագայում կրեդիտային շրջանառությունից բյուջե վճարի դրանից առաջացած ԱԱՀ գումարը, առանց դեբետային նվազեցման։ Օրինակ՝ Հարկ վճարողը ձեռք է բերել 100,0 մլն դրամի ապրանք, մատակարարին վճարել է 20,0 մլն դրամ ԱԱՀ։ 20,0 մլն դրամ դեբետ ԱԱՀ բյուջեից վերադարձվում է հարկ վճարողին, իսկ հետագայում ապրանքը իրացվում է 110,0 մլն դրամով և հաշվարկվում 22,0 մլն դրամ ԱԱՀ (110,0 x 20%= 22.0), որը ամբողջությամբ ենթակա է վճարման բյուջե։ Նշված ընթացքը որևէ ձևով խաթարվելու դեպքում, այն կորցնում է իր իմաստը, առաջացնելով բյուջեից անհարկի գումարներ ետ ստանալու ռիսկեր, առավել ևս, որ այդպիսի հնարավորություն ստեղծում է ներկայիս գործող հարկային օրենսդրությունը։
Այսպես՝
- Վերոնշված օրինակում 20,0 մլն դրամ ԱԱՀ ետ ստանալուց հետո հարկ վճարողը դադարեցնում է գործունեությունը, առաջացնելով առերևույթ ապրանքային մնացորդ, որը իրականում կարող է բացակայել (ապրանքների անօրինական իրացում) կամ կարող է լինել անապրանք գործարք։
- ԱԱՀ դաշտում աշխատելու ընթացքում հարկ վճարողը ունենում է միայն ձեռքբերումներ (հարկային հաշիվներով կամ ներմուծումներ), առանց իրացման շրջանառության, օրացուցային տարվա վերջին բյուջեից ետ է վերադարձվում 20,0 մլն դրամ ԱԱՀ, հաջորդ տարվա սկզբից հայտարարում է հարկման ռեժիմի փոփոխություն (շրջանառության հարկ կամ միկրոձեռնարկատիրություն ավելի փոքր գումարների դեպքում) և իրացնում է ապրանքը 110,0 մլն դրամով և բյուջե վճարում շրջանառության հարկ 5,5 մլն դրամ (110,0x 5%=5.5): Շրջանառության հարկի մեջ ԱԱՀ մասը կազմում է 60%, ինչից հետևում է, որ 3,3 մլն դրամն է կազմում ԱԱՀ (5.5x60%=3.3): Նույնը կարող է տարեցտարի կրկնվել:
- Կազմակերպությունը կամ ԱՁ-ն կառուցապատողից ձեռք է բերում բնակելի տուն կամ բնակարան օրինակ 120,0մլն դրամով (արժեք 100,0 + ԱԱՀ 20,0), ետ է ստանում 20,0 մլն դրամ ԱԱՀ: Կազմակերպության սեփականատերը կամ ԱՁ գույքը օգտագործում է սեփական կարիքների համար, միաժամանակ կազմակերպությունը կամ ԱՁ-ն հնարավորություն ունեն գույքի մաշվածքը ամորտիզացիայի տեսքով նվազեցնել համախառն եկամտից: Նույնը կարող է վերաբերվել նաև ավտոմեքենաներին և բարձրարժեք այլ գույքերն:
- Կազմակերպությունը կամ ԱՁ-ն մեծ քանակով ձեռք է բերում վաճառքի համար նախատեսված ապրանքներ, ետ է ստանում ԱԱՀ, սակայն հետագայում չի հայտարարագրում ձեռքբերմանը, քիչ թե շատ, համարժեք իրացում:
Դեռ 2022թ. տարեսկզբին կազմած փաստաթղթում ԱԱՀ վերադարձի վերաբերյալ ներկայացվել է հետևյալ եզրակցությունը «Հաշվի առնելով դեբետ ԱԱՀ վերադարձի աճի տեմպը (2021թ.-ին 2020թ.-ի նկատմամբ 95,2%, բացարձակ թվով 2021թ. 84,5 մլրդ դրամ) երկարատև ժամանակաշրջանում կարող է լրացուցիչ բեռ հանդիսանալ պետական բյուջեի համար: Վերադարձրած դեբետ ԱԱՀ գումարները 2020թ. (11 ամիս) կազմել է պետական բյուջե գանձած ԱԱՀ գումարի 10,2% (43.280,4 : 421.410.6), իսկ պետական բյուջեի ՀՀ ՊԵԿ վերահսկվող եկամուտների մեջ 3.5% (43.280,4 : 1.225.886,0):
2021թ. (11 ամիս) այս ցուցանիշները կազմել են համապատասխանաբար 17,6% (84.481,1 : 493.428,3) և 6% (84.481,1 : 1.410.443,6)»:
2023թ. արդյունքներով այս ցուցանիշները կազմել են.
- պետական բյուջե գանձած ԱԱՀ գումարի 37,5% (287.422,9 : 767.173,5),
- ՀՀ ՊԵԿ վերահսկվող եկամուտների մեջ 12,9% (287.422,9 : 2.221.924,8):
Առաջին հայացքից թվում թե վերջին օրինակների հետ կապված գործ ունենք օրենքների կոպիտ խախտումների հետ և հարկային մարմինները կոչված են պայքարելու դրանց դեմ, սակայն անհրաժեշտ նկատի ունենալ, որ տվյալ դեպքերում օրենքների խախտումներ չկան: Սրանք ավելի շուտ նման են օրենքի ընձեռած հնարավորություններով այլ օրենքները շրջանցելով, հարկերը չվճարելու հաշվին, օգուտներ ստանալուն: Այս հնարավորությունը ընձեռել է իրականացվող անհեռատես, անսկզբունքային և կոնյունկտուրային հարկային քաղաքականությունը, երբ ինչ-որ պատճառներից ելնելով խախտվում են հարկային քաղաքականության սկզբունքները: Օրինակ` այսպես կոչված փոքր հարկ վճարողների համար հաշվառում իրականացնելու "դժվարությունները", հարկային օրենքների բարդ լինելը հաշվի առնելով, որոշվեց նրանց հարկումն իրականացնել հաստատագրված վճարով, պարզեցված հարկով, շրջանառության հարկով, արտոնագրային վճարով: Այսպիսով` խախտվեց հարկային քաղաքականության վերը նշված համարյա բոլոր հիմնարար պայմանները և սկզբունքները:
Անհրաժեշտ է մեկ անգամ ևս շեշտել, որ վերը նշված ռիսկերը օրենքի խախտումներ չեն, հետևաբար հարկային մարմինները որևէ իրավասություն չունեն դրանք չեզոքացնելու համար: Հարկային մարմինների հնարավորությունները և իրավասությունները կարելի է ներկայացնել առանձին հոդվածով:
Վերը նշած բոլոր օրինակները և պետության համար դրանց բացասական արդյունքները, ըստ էության, վերաբերվում են բոլոր հարկ վճարողների համար հավասար իրավունքներ և պարտավորություններ, խաղի միևնույն կանոններ, միատեսակ հարկերի գոյություն չապահովելուն: Սրա վառ օրինակը կարող է լինել այն, որ ներկայումս միևնույն գործունեությունը (օրինակ հաց թխելը) կարելի է իրականացնել
- Ընդհանուր հարկման ռեժիմում` վճարելով շրջանառության հարկից շատ ԱԱՀ և շահութահարկ:
- Շրջանառության հարկի ռեժիմում վճարելով ԱԱՀ-ից և շահութահարկից քիչ գումար:
- Միկրոձեռնարկատիրություն չվճարելով ոչ մի հարկ:
Բոլորի համար խաղի միևնույն կանոններ միաժամանակ նշանակում է, որ հարկերի հաշվարկումը պետք է կատարվեն հաշվի առնելով տնտեսագիտական հիմնական (գոնե նվազագույն) սկզբունքները (հաշվառում, փաստաթղթավորում):
Հարկերի արդարացի հաշվարկած դրույքաչափեր
Հարկերի արդարացի դրույքաչափեր սահմանելը թերագնահատել չի կարելի և դրանք պետք է սահմանվեն լուրջ տնտեսագիտական վերլուծությունների հիման վրա, որի հիմքում կարող է լինել պետության կարիքների համար անհրաժեշտ միջոցների ճիշտ գնահատումը: Միաժամանակ արդարացի դրույքաչափերի հաշվարկման վրա մեծ ազդեցություն կունենա անհրաժեշտ միջոցների հավաքագրմանը ավելի շատ հարկ վճարողների անձանց ներգրավելու հանգամանքը:
Հարկերի հաշվարկման պարզ մեխանիզմների գոյություն
Հարկերի հաշվարկման բարդ մեխանիզմներն են առիթ (պատճառերը ավելի շուտ և ավելի շատ շահադիտական են, որին կարել է հետո անդրադառնալ) հանդիսացել տնտեսագիտության հետ ոչ մի առնչություն չունեցող այնպիսի հարկատեսակների ընդունմանը ինչպիսիք են` հաստատագրված վճարը, պարզեցված հարկը, շրջանառության հարկը, արտոնագրային վճարը:
Համընդհանուր պարտադիր փաստաթղթավորման համակարգի առկայություն
Իհարկե, դժվար է պատկերացնել տնտեսությունը կամ տնտեսագիտությունը առանց փաստաթղթերի, սակայն մեր պետությունը իր վարած հարկային քաղաքականությամբ (հաստատագրված վճարը, պարզեցված հարկը, շրջանառության հարկը, արտոնագրային վճարը) թույլ է տվել զբաղվել ձեռնարկատիրությամբ, չունենալով ձեռնարկատիրության համար ձեռք բերած ապրանքների, միջոցների համապատասխան փաստաթղթերը:
Քանի, որ դրանք հարկային օրենսգրքում (ՀՕ) բազմազան և բազմատեսակ են "խաբելու իրավունքները" կարելի է նշել դրանցից մի քանիսը.
Ֆիզիկական անձը գրանցում է կազմակերպություն կամ ԱՁ դրանով կատարում է հիմնական միջոցների, հումքի, նյութերի, ապրանքների ձեռքբերումներ այն դեպքում, երբ հիմնադիր ֆիզիկական անձը չունի որևէ հիմնավորում ձեռքբերումների գումարների առաջացման վերաբերյալ:
Ա կազմակերպությունը կամ ԱՁ-ն տարվա սկզբից աշխատում է հատուկ հարկային ռեժիմում (պարզեցված հարկ, շրջանառության հարկ, միկրոձեռնարկություն) մի քանի ամիս հետո, երբ մոտենում է հատուկ հարկային ռեժիմով աշխատելու համար օրենքով սահմանված շրջանառության սահմանաչափը, դադարեցնում է տվյալ կազմակերպությունով կամ ԱՁ-ով գործունեությունը, իսկ գործունեությունը սկսում է իրականացնել Բ կազմակերպությունով կամ ԱՁ-ով, նույն հասցեում, նույն ՀԴՄ-ով, ամբողջությամբ տիրապետելով, տնօրինելով և օգտագործելով Ա կազմակերպության կամ ԱՁ-ի գույքը (հիմնական միջոցները, հումքը, նյութերը, ապրանքները): Այս ձևով միջին կազմակերպությունը կամ ԱՁ-ն իրականում 100մլն. դրամ շրջանառությամբ կարող է ամբողջ տարի աշխատել միկրոձեռնարկությամբ և չվճարել որևէ հարկ, իսկ խոշոր կազմակերպությունը կամ ԱՁ-ն իրականում 500մլն. շրջանառությամբ կարող է ամբողջ տարի աշխատել շրջանառության հարկով վճարելով 7,5- 25մլն. դրամ:
Կան և կլինեն նաև այլ ձևեր, օրենքը չխախտելով, իրենց հատուկ հարկային ռեժիմում անընդհատ պահելու համար:Կազմակերպությունը կամ ԱՁ-ն աշխատում է հատուկ հարկային ռեժիմում (պարզեցված հարկ, շրջանառության հարկ) չունենալով որևէ փաստաթուղթ հիմնական միջոցների, հումքի, նյութերի, ապրանքների ձեռքբերումների վերաբերյալ, իսկ հարկերը հաշվարկում և վճարում է այն չափով որքանով կբարեհաճի, կցանկանա տպել ՀԴՄ կտրոն կամ դուրս կգրի հաշվակային փաստաթուղթ:
Հաստատագրված վճար կամ արտոնագրային վճար վճարողները, բացի այն, որ չունեն որևէ փաստաթուղթ հիմնական միջոցների, հումքի, նյութերի, ապրանքների ձեռքբերումների վերաբերյալ, այլև հարկերն էլ վճարում են, տնտեսագիտության հետ առնչություն չունեցող, չափորոշիչներով` (քմ, բազկաթոռ և այլն) պարարտ հող ստեղծելով ինչպես ահռելի չափով իրական հարկը թաքցնելու, այնպես էլ կոռուպցիայի միջոցով ստացած գումարները "հաջողությամբ լվանալու" համար:
Նշված "խաբելու իրավունքները" պարզունակ են և մասսայական կիրառվում են մեր երկրում: Այդպիսով դրանց մասին գրելը վտանգ չի ներկայացնում կիրառման ավելացման առումով: Կիրառման ավելացման առումով վտանգ է ներկայացնում ոչ մասսայական կիրառվող` մասնագիտական հմտություններ պահանջող "խաբելու իրավունքները" նկարագրելը:
Ամփոփելով համընդհանուր պարտադիր փաստաթղթավորման համակարգի առկայության անհրաժեշտությունը պետք է ևս մեկ անգամ նշել, որ փաստաթղթավորման համակարգի բացակայությունը հնարավորություն չի տալիս հարկային մարմիններին, մեծ ցանկության դեպքում անգամ, ի վիճակի էլ չեն քիչ թե շատ լուրջ հսկողություն իրականացնել հարկերի ճիշտ հաշվարկման և վճարման նկատմամբ: Հաշվի առնելով վերը նշածը կարելի պնդել, որ ՀՀ-ում մի քանի տասնյակ հազար (50-80 հազար) հարկ վճարողներ հարկերը հաշվարկում և վճարում են ոչ թե օրենքով սահմանված կարգով և չափով, այլ իրենց ուզածի չափով: Այս մասին են վկայում նաև տարբեր տարիների շրջանառության հարկի մուտքերը պետական բյուջե, որոնք կազմել են 14մլրդ դրամ նվազագույնը, 52մլրդ դրամ առավելագույնը, որոնք, ըստ էության, չնչին գումարներ են ձեռնարկատիրական հարկի համար: Համեմատության համար` պետական տուրքի մուտքի գումարները անգամով ավելի են ԱԱՀ և շահութահարկին փոխարինող շրջանառության հարկի մուտքերի գումարներից: