Վրաստանի առեվտրաշրջանառությունը 2021թ․ և աշխարհաքաղաքական նոր իրողությունների ազդեցությունը տնտեսական գործընթացների վրա
Վերջին տարիներին Վրաստանը մեծ ջանքեր է ներդնում նոր շուկաներ իր արտադրանքի արտահանման և ծավալների մեծացման առումով: Եթե համեմատենք Վրաստանի և Հայաստանի քաղաքականությունն այդ ոլորտում, պետք է նշել, որ մեր հարևաններն առավել արդյունավետ են գործում: Բացի ԵՄ-ի հետ Խորը և համապարփակ առևտրի գոտու համաձայնագրից Վրաստանն ազատ առևտրի համաձայնագրեր է ստորագրել Չինաստանի, Թուրքիայի, Եվրոպական երկրների ազատ առևտրի միության (EFTA) և ԱՊՀ երկրների հետ: Վրաստանի իշխանություններն Ազատ առևտրի համաձայնագիր են ստորագրել նաև Հոնկոնգի, ինչպես նաև Հնդկաստանի հետ։
Վրաստանի արտահանման գլխավոր խնդիրներից է դեռևս ապրանքների դիվերսիֆիկացումը, քանի որ արտահանման կառուցվածքում մեծ տեսակարար կշիռ ունեն պղնձի հանքաքարն ու խտահանքը, ֆերրո-համաձուլվածքներն ու կիսաֆաբրիկատ ոսկին, որոնք 2021թ. ապահովել են ընդհանուր արտահանման մոտ 32 տոկոսը: Մեծ տեղ ունի նաև ավտոմեքենաների վերարտահանումը, որը 2021թ. կազմել է ընդհանուրի 10.8 տոկոսը: Այս ուղղությամբ բավականին առաջընթաց կա, քանի որ 2014թ. ավտոմեքենաների վերարտահանման ցուցանիշն ընդհանուր արտահանման մեջ կազմում էր 19 տոկոսը: Վերջին տարիներին Վրաստանից ակտիվորեն աճում են ծխախոտի, կշռված դեղորայքի, սպիրտային խմիչքների և գինու արտահանման ծավալները: Վրաստանը գինիներ է արտահանում մոտ 60 երկիր։ Վրացական գինու խոշորագույն սպառողներն են Ռուսաստանի Դաշնությունը, Ուկրաինան և Չինաստանը:
Վրաստանի արտաքին առևտրաշրջանառության թույլ կողմերից է ընդհանուր հաշվեկշռի բացասական մեծ ցուցանիշը: 2021թ․ ներմուծումը գերազանցել է արտահանմանը մոտ 2.4 անգամ (արտահանումը՝ 4 մլրդ 242 մլրդ դոլար, իսկ ներմուծումը՝ 10 մլրդ 73 մլն դոլար)։ 2021թ․ Վրաստանից արտահանման ցուցանիշը գերազանցել է 2020թ․ մոտ 27 տոկոսով։
2021թ․ Վրաստանի 10 առաջնային առևտրային գործընկերներին բաժին է հասել ողջ առևտրաշրջանառության 69.5 տոկոսը։ Վրաստանի առաջին առևտրային գործընկերը Թուրքիան է՝ 2 մլրդ 145 մլն դոլար առևտրաշրջանառությամբ, որին հաջորդում են Ռուսաստանը՝ 1 մլրդ 638 մլն, Չինաստանը՝ 1 մլրդ 480 մլն, Ադրբեջանը՝ 1 մլրդ 136 մլն, ԱՄՆ-ը՝ 819․9 մլն, Ուկրաինան` 758.9 մլն, Հայաստանը՝ 675․1 մլն, Գերմանիան՝ 553․2 մլն, Բուլղարիան՝ 432․6 մլն և Իտալիան՝ 306․6 մլն դոլարով։
2021թ․ Վրաստանից ամենամեծ արտահանում է իրականացվել դեպի Չինաստան, որը կազմել է 615․5 մլն դոլար, և 2020թ․ ցուցանիշը գերազանցել է 29 տոկոսով (477.2 մլն)։ Երկրորդ տեղում է Ռուսաստանի Դաշնությունը, որտեղ արտահանվել է 610 մլն դոլարի արտադրանք՝ 38․3 տոկոս ավելի, քան 2020թ․՝ 441.1 մլն։ Երրորդ տեղում Ադրբեջանն է, որտեղ արտահանվել է 531 մլն դոլարի արտադրանք՝ 20.5 տոկոսով ավելի, քան 2020թ․ (441.2 մլն): Այնուհետև հաջորդում է Թուրքիան՝ 322.2 մլն, 69.1 տոկոսով ավելի, քան 2020թ․՝ 190.5 մլն։ Ուկրաինա արտահանումը կազմել է 307.3 մլն՝ 41.3 տոկոսով ավելի, քան 2020թ․՝ 217.5 մլն։ Հայաստան արտահանման ցուցանիշը, ի տարբերություն 2020թ․, բարելավվել է 36.9 տոկոսով և հասել 256.7 մլն դոլարի։ Բուլղարիա արտահանումը կազմել է 253․9 մլն դրամ՝ 18.8 տոկոսով պակաս, քան 2020թ․՝ 312․7 մլն դոլար։ ԱՄՆ արտահանումը 2021թ․ կազմել է 194․6 մլն դոլար՝ 143․2 տոկոսով ավելի, քան 2020թ․՝ 80․4 մլն դոլար։ Ղազախստան արտահանումը 2021թ․, ի տարբերություն 2020 թվականի, աճել է մոտ 2 անգամ և կազմել 96․1 մլն դոլար (2020թ․` 47.6 մլն դոլար)։ Իսպանիա արտահանումն աճել է 6.7 տոկոսով և կազմել 89.3 մլն դոլար։
2022թ․ հունվար-ապրիլին Վրաստանից դեպի Չինաստանի Հանրապետություն արտահանման ցուցանիշներն ավելի են բարելավվել։ Եթե 2021թ․ Չինաստանին էր բաժին հասնում արտահանման 14.5 տոկոսը, ապա 2022թ․ առաջին չորս ամիսներին այդ ցուցանիշը հասել է 18.3 տոկոսի։ 2022թ․ ապրիլին, ի տարբերություն նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի, արտահանումն աճել է 46.3 տոկոսով։
Ռուս-ուկրաինական ճգնաժամը 2022թ․ հունվար-ապրիլ ամիսներին արդեն իսկ ազդեցություն է ունեցել Վրաստանի արտաքին առևտրաշրջանառության վրա, մասնավորապես նվազել են Ուկրաինա և Ռուսաստանի Դաշնություն արտահանման ծավալները։
Ըստ այդմ, 2022թ․ մարտին կանխատեսվում էր, որ Ռուսաստանի դեմ սահմանված պատժամիջոցների հետևանքով սեփական արտադրության ապրանքների արտահանման հետ կապված խնդիրներ կարող են ծագել Վրաստանում։ 2021թ․ Վրաստանի ընդհանուր առևտրաշրջանառությունը Ռուսաստանի հետ կազմել է 1 մլրդ 638 մլն դոլար, և այս ցուցանիշով Ռուսաստանը Վրաստանի երկրորդ առևտրային գործընկերն է հանդիսացել։
Վերջին տարիներին Վրաստանից դեպի Ռուսաստան արտահանումը կայուն կերպով աճում է, և բացառություն չէ նաև 2021թ․, արտահանումն աճել է 38,3 տոկոսով, իսկ ներմուծումը՝ 15.8 տոկոսով։ 2021թ․ Վրաստանից Ռուսաստանի Դաշնություն է արտահանվել 107,4 հազար տոննա հանքային և քաղցրահամ ջուր, մինչև 105 հազար տոննա ֆեռոհամաձուլվածք, 38,4 հազար տոննա բնական խաղողի գինի և մոտ 25 հազար տոննա միրգ և այլ ապրանքներ՝ 610 մլն դոլար ընդհանուր արժեքով։
Հաշվի առնելով նաև դեպի Ռուսաստանի Դաշնություն արտահանման ծավալների մեծ մասնաբաժինը՝ Վրաստանը չի միացել ԵՄ և ԱՄՆ կողմից Ռուսաստանի Դաշնության դեմ սահմանված պատժամիջոցներին, և դրա շնորհիվ է, որ 2022թ․ հունվար-մայիսին դեպի Ռուսաստանի Դաշնություն արտահանման ծավալները ոչ միայն չեն նվազել,այլև ավելացել են 3.6 տոկոսով՝ 202.7 մլն դոլարից հասնելով 210.6 մլն դոլարի։ Սակայն այլ տարածաշրջաններ վրացական արտահանման մեծացմամբ պայմանավորված՝ Վրաստանի արտահանման ընդհանուր կառուցվածքում Ռուսաստանի Դաշնության չափաբաժինը, ի տարբերություն 2021թ․ 14.5 տոկոսի, նվազել է մոտ 4.5 տոկոսային կետով և հասել 10 տոկոսի։
Ի տարբերություն Չինաստանի, որտեղ հիմնականում արտահանվում է պղնձի հանքաքար և խտանյութեր, թանկարժեք մետաղների հանքաքարեր և խտանյութեր, Ռուսաստանի Դաշնություն արտահանվող արտադրատեսակներում գերակշռում են թարմ խաղողի գինին, բնական կամ արհեստական և գազավորված ջրերը, ոգելից խմիչքները, գյուղատնտեսական թարմ մրգերը։ Առավել բարձր է ռուսական շուկայից վրացական գինու արտահանման կախվածությունը։ 2021թ․ վրացական գինու արտահանման ծավալն աճել է 13,8 տոկոսով։ Այս ոլորտում ներգրավված ավելի քան 420 վրացական ընկերություններ արտասահմանյան շուկաներ են մատակարարել ավելի քան 100 միլիոն շիշ՝ 239 միլիոն դոլար ընդհանուր արժեքով, ինչը 5,6 տոկոսով ավելի է, քան 2020թ․։ Սակայն, եթե 2013թ․ Ռուսաստանին բաժին է ընկել Վրաստանից գինու ընդհանուր արտահանման 44 տոկոսը, ապա 2021թ․ այդ ցուցանիշը հասել է 55 տոկոսի։
Ռուսաստանի նկատմամբ սահմանված պատժամիջոցները և որպես դրա հետևանք՝ գնողականության անկումն այս պարագայում կարող են նվազեցնել Ռուսաստանի Դաշնությունում վրացական գինիների սպառումը, իսկ դա զգալի հարված կարող է լինել Վրաստանի գյուղատնտեսության և վերամշակող արդյունաբերության համար։ Վրացի գինեգործների համար խնդրահարույց է նաև ուկրաինական շուկայի կորուստը, քանի որ Ռուսաստանից հետո այն հանդիսանում է վրացական գինիների խոշորագույն սպառողներից մեկը։ Այնուամենայնիվ, վրացի գինեգործների համար ամենահուսադրողն այն փաստն է, որ դեպի Մեծ Բրիտանիա և ԱՄՆ արտահանումը զգալիորեն աճել է, և որ վրացի գինեգործները մուտք են գործել նոր արևմտյան շուկաներ, ներառյալ Կանադա, Չեխիա և Շվեդիա։ Վերջին տարիներին վրացական գինու խոշորագույն սպառող է համարվում նաև Չինաստանը։
Ռուսաստանը մնում է Վրաստանին հացահատիկի ամենամեծ մատակարարը։ 2021թ․ Ռուսաստանի Դաշնությունից ներկրվել է 337,7 հազար տոննա ընդհանուր քաշով ցորեն, 319,2 հազար տոննա նավթային գազ, 224,7 հազար տոննա նավթ և նավթամթերք, մոտավորապես 28,4 հազար տոննա արևածաղկի ձեթ և այլ ապրանքներ՝ 1 մլրդ 28 մլն դոլար ընդհանուր արժեքով։
Ռուսաստանի Դաշնության նկատմամբ սահմանված պատժամիջոցները հնարավոր է ավելացնեն ռուս զբոսաշրջիկների այցելությունները Վրաստան։ Վերջին տարիներին զբոսաշրջային այցելությունների թվաքանակով ռուսները թուրքերից հետո երկրորդ տեղն էին զբաղեցնում։ Այս պարագայում ևս Վրաստանը կարող է բավականին մեծ ֆինանսական օգուտներ քաղել, ունենալ և հավելյալ աշխատատեղեր ստեղծել (զբոսաշրջության ոլորտում է զբաղված երկրի աշխատուժի մոտ 10 տոկոսը)։
Ռուս-ուկրաինական ճգնաժամը լուրջ ազդեցություն է ունեցել նաև Վրաստանից դեպի Ուկրաինա արտահանման ծավալների վրա, որը 2022թ․ հունվար-մայիսին, ի տարբերություն նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի, նվազել է 45 տոկոսով և հասել 64.5 մլն դոլարի։ Այսպիսի նվազումը կարող է հարվածել մի շարք զգայուն ոլորտների, քանի որ Ուկրաինան լուրջ տեսակարար կշիռ ուներ վրացական արտահանման մեջ, և այդտեղ գերակշռում էին թարմ խաղողի գինին, ոգելից խմիչքները, բնական կամ արհեստական և գազավորված ջրերն ու այլ արտադրատեսակներ։
2022թ․ հունվար-մայիսին դեպի Ռուսաստանի Դաշնություն արտահանման ծավալների ոչ մեծ աճը և Ուկրաինա արտահանման ծավալների նվազումը Վրաստանը կարողացել է փոխհատուցել ոչ միայն Չինաստան արտահանման ծավալների աճով, որը կազմել է 35.5 տոկոս և հասել 362.8 մլն դոլարի, այլև ԵՄ երկրներ, ԱՄՆ և Թուրքիա բավականին մեծ արտահանման մեծացմամբ։ Մասնավորապես ԵՄ երկրներ արտահանումն աճել է մոտ 40 տոկոսով, ԱՄՆ արտահանվող ապրանքները դոլարային արտահայտությամբ 2022թ․ հունվար-մայիսին, ի տարբերություն նախորդ ժամանակաշրջանի, աճ է արձանագրել մոտ 2.7 անգամ և հասել է 142.9 մլն դոլարի, իսկ Թուրքիա արտահանումն այդ նույն ժամանակահատվածում աճել է 46 տոկոսով և հասել 194.6 մլն դոլարի։
Վրաստանը 2022թ․ հունվար-մայիս ամիսներին, ի տարբերություն նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի, 11․4 տոկոսով բարելավել է նաև դեպի Ադրբեջան արտահանման ցուցանիշները, իսկ Հայաստանի Հանրապետություն արտահանման ծավալներն ավելի էական են աճել՝ մոտ 1.9 անգամ և հասել 148.8 մլն դոլարի։ Հարկ է նշել, որ 2022թ․ հունվար-մայիս ամիսներին Ադրբեջանը, շրջանցելով Ռուսաստանի Դաշնությանը, Վրաստանի համար դարձել է արտահանման առումով իր նշանակությամբ 2-րդ երկիրը։